Dili – Desde loron rua nulu fulan maio hafoin Prezidente Repúblika simu investidura iha Tasi-Tolu Dili, odamatan Palacio Prezidente Repúblika Bairo-Pite hahú nakloke ba sidadaun ain tanan no labarik sira atu asesu.
Bainhira prezidente repúblika, Jose Manuel Ramos Horta, fó hatene ba funsionáriu palásiu prezidensiál hodi sosa ai-leba nia ai-fuan hodi fó han ba labarik sira ne’ebé halimar no estuda iha Palacio.
Iha palásiu prezidensial nia odamatan oin, povu kbi’it la’ek forma ho liña naruk ida, ezije e ba Prezidente Repúblika hodi kumpre nia promesa “apoiu kbiit laek” ne’ebé fó sai iha nia propaganda polítika, iha kampaña eleisaun prezidensiál tinan 2022.
Povu kbi’it la’ek no estudante sira maioria ka’er emvelope iha liman hodi forma iha odamatan Palacio hodi husu Prezidente Repúblika, atende sira nia proposta hodi fó apoiu osan ba halo negosiu, halo uma, selu eskola no seluk tan.
“Prezidente Repúblika José Ramos Horta hatoo nia promesa iha kampaña katak, uainhira eleitu ba Prezidente Repúblika mak odamatan Palacio Prezidente nian sei nakloke ba povu Timor laran atu asesu” Komunidade Alberto Pereira Espresa nia preokupasaun ba jornalista sira iha odamatan Palacio Prezidensial, Bairo Pite, Tersa feira ne’e 26/07/22.
Nia haktuir, proposta ne’ebé sira hatoo ba Gabinete Palacio Prezidente, atu husu apoiu fundu hodi halao negosiu ba rekoopera ekonomia ne’ebé monu durante peridu Pamdemia COVID-19.
Iha fatin hanesan, komunidade Madalena Tilman da Silva, sente triste, tanba Gabinete Palacio la atende proposta ne’ebé sira hatoo ba Gabinete Palacio Prezidensial.
“Hau nia uma mós at hela, maibé laiha na’i ulun ida mak tau matan ba ha’u, ha’u ne’e, kbi’it la’ek, maibé hau to’o agora moris susar nafatin” nia espresa sentimentu.
komunidade nia proposta hirak ne’e, Adjunta Xefe Casa Sivil Henriqueta da Silva, konsidera la iha baze legal tanba palasiu prezidensial seidauk fo sai karta sirukular hodi husu komunidade atu husu apoiu direta ba prezidente repúblika.
“Proposta rihun-neen (6.000) mak sidadaun sira submete ona mai iha palacio (prezidensial), maibé ami sei hare iha ne’e, proposta ida ne’ebé mak atu kanaliza ba Ministeriu Solidariedade Sosial no Inkluzaun, Mnisteriu Obras Públika,Ministeriu Edukasaun Juventude no Desportu” nia informa.
Relasiona ho povu ne’ebé forma naruk hodi husu apoiu ba prezidente repúblika, asesor polítika Prezidente Repúblika, Tomas do Cabral, deskonfia pesoál balun mak fasilita no informasaun ne’ebé lahaktuir, Gabinete Palacio Prezidente sei buka tuir pesoal funsionariu ne’ebé fasilita komunidade husu apoiu direta ba prezidente repúblika.
“Palasiu Prezidensial, orgaun soberania estadu ida primeiru, atu tau nia papel kontrolu, funsionamentu estadu. Ha’u ko’alia ho Prezidente Repúblika, Prezidente husu atu fó sai ba públiku, se ema ruma mak hanoin halo aktus ne’e, ne’e sala” Tomas Cabral esplika.
Husu konaba “Palasiu Prezidensial ba povu tomak”, Tomas Cabral, dehan, “ne’e loos!” maibé iha prosesu administrativu.
Asesor Polítiku ne’e justifika, Palacio Prezidente, “la’os Palacio Governativa”, tanba ne’e Prezidente Repúblika apela ba Administradór Munisipiu no Postu inklui Xefe suku sira atu aviza ba populasaun sira katak, Prezidensia Repúblika laiha osan sufisiente atu atende proposta ne’ebe hato’o husi povu.
Akademista, Universidade Nasionál Timór-Lorosa’e-UNTL, Ivo Mateus Gonsalves, konfirma, nia parte la aseita ho prezidente repúblika ne’ebé koko “intervém” governu nia kompeténsia ne’ebé hanesan ezekutór ba programa.
Akademista ne’e argumenta, apoiu ne’ebé prezidente repúblika hala’o ‘apoiu ba kbiit laek’, oras ne’e, Ministériu Solidariedade Sosiál no Inkluzaun hala’o hela.
“Subsidiu ba inan isin-rua, ema ho difisiensia, ne’e programa governu nian ne’ebé Ministeriu Solidariedade Sosial no Inkluzaun halo dau-daun ona” akademista ne’e avalia.
Antes ne’e, prezidente repúblika, Jose Ramos Horta, promete iha nia kampaña polítika, sei apoiu ema kbiit laek, maibe Ivo mateus, konsidera, promesa ne’e susar atu realiza, tanba prezidente repúblika nia orsamentu ne’ebé aprova iha Parlamentu Nasionál atu atende de’it salariu Prezidente Repúblika, funsionariu no salariu ba asesor.
“Agora konaba programa sosial ne’ebé Prezidente Repúblika promete ona iha kampaña eleitorál. Ha’u hanoin susar uitoan atu Prezidente Repúblika realiza, tanba orsamentu Prezidente nian limitadu” dehan nia.
Akademista ne’e deklara, nia parte la aseita ho Gabinete Palacio Prezidente Repúblika, ne’ebé simu populasaun husi povu kbi’it la’ek sira, tanba Prezidente Repúblika “laos ezekutivu”.
Nia haktuir, Timor leste opta sistema semi prezidensial, laos prezidensial, tanba ne’e tenke kanaliza buat hotu la’o tuir nia dalan hodi responde povu nia ejijensia.
“Primeiru Ministru ho nia membru mak ezekuta programa, lá’os Preziddente Repúblika” haktuir Ivo.
Ivo Esplika, Papel Prezidente Repúblika atu garante simbolu unidade nasional, hanesan komandante supremu forsas armadas no promove Timor iha mundu hanesan papel diplomasia.
Konaba programa ba subsidiu ba inan isin rua, bolsa estudu no apoiu sosial ba kbiit laek, ne’e kompetensia governu nian.
Observador polítika ne’e husu ba Prezidente Repúblika, koordena ho governu, nune’e bele atende proposta ne’ebe povu submete.
Tuir observasaun jornalista iha terrenu, palasiu prezidesial iha Bairo-Pite Dili, estudante no ai-leba balun iha kapitál mak hakbesik, maibé estudante no ai-leba iha munisipiu seidauk sente palasiu prezidensial ne’ebé hanaran “palasiu ba povu tomak”.
Husi : Manuel Gusmão / Redasaun RTTL (260722)
